Gebouwd erfgoed is niets zonder de plek waarop, de omgeving waarin het staat: het landschap.

Een cultuurlandschap is een door de mens aangelegd landschap, oftewel een landschap dat onder invloed van de mens is gevormd. Voor Nederland geldt dat eigenlijk voor élk landschap.

Net als het (gebouwde) cultureel erfgoed wordt ook het historisch cultuurlandschap bedreigd. Vaak door dezelfde (soort) factoren: 

Zoals klimaatverandering, in de vorm van  zowel ernstige droogte (bodemdaling) als grote wateroverlast, maar ook meer stormen en op ongebruikelijk momenten in het jaar. 

Verder door verwaarlozing, die meerdere oorzaken kan hebben maar waarbij geld (-gebrek) bijna altijd wel een rol speelt. Onderhoud of restauratie zijn grote onkostenposten waardoor soms voor ‘vereenvoudiging’ of zelfs afbraak wordt gekozen. 

Ook verschuivende inzichten omtrent de functie en het nut, waarbij tot vermarkting en functieverandering besloten kan worden. 

In voorkomende gevallen kan ook het te groot geachte ruimtebeslag (‘ruimtestress’) van historische cultuurlandschappen ervoor zorgen dat ze verkleind worden of helemaal verdwijnen.. 

Het nieuwe landgoed Valkenberg in Agelo heeft een interessante ontstaansgeschiedenis, want de eigenaar en bedenker ervan is de boer die daar eerder boerde. Het landgoed is onderdeel van het Twentse coulisselandschap, met een rijke, door de talrijke stromen en stroompjes gevormde topografie bestaand uit ‘kampen’, essen, heggen, bosjes en amfibiepoelen.

Een landgoed dat bedoeld is als een toevoeging aan de identiteit van Twente en dat ook openbaar toegankelijk is. Hoe ontstond het idee en hoe ging vervolgens de ontwikkeling in z’n werk?

Voor dit onderwerp had een landschapsarchitect wellicht meer voor de hand gelegen, maar misschien is het juist wel kenmerkend voor nieuwe landgoederen dat die niet of nauwelijks ‘aangelegd’, ontworpen worden, maar  voortborduren op en respecteren van wat er al is. En Ard de Vries is een architect die zich niet houdt aan de scheiding tussen architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur. Voor hem is het een geïntegreerde opgave. 

Hij zal toelichten wat de achterliggende gedachte en motivatie van de opdrachtgever is geweest om tot een nieuw landgoed te besluiten en hoe de ontwikkeling daarvan in samenspraak en samenwerking met de architect is vormgegeven. En wat is de betekenis van nieuwe landgoederen in het algemeen en de Valkenberg in het bijzonder, voor zowel mens als natuur? Voor biodiversiteit, voor recreatie, klimaat etc?

De villa, het nieuwe ‘landhuis’, neemt hierin een autonome positie in, maar zó dat het landschap zo min mogelijk wordt aangetast. Integendeel: het huis past zich aan het landschap aan: de leegte, de uitzichten en de afzondering die karakteristiek voor dit landschap zijn. 

Het landhuis resoneert op meerdere niveaus met het landschap, om samen een nieuw landgoed te vormen.

De vraag: In het noorden van Groningen ligt een uitgestrekt polderlandschap dat ooit zee was. Het in cultuur gebrachte deel van de Waddenzee beschikt over een zeer vruchtbare bodemsamenstelling, die uitermate geschikt is voor akkerbouw. Maar hoge bewerkingskosten en regeldruk zorgen ervoor dat de draagkracht van de bodem overschreden wordt. Met de ontwikkeling van het klimaat en de zeespiegelstijging leidt dit tot verdroging, verdichting en verzilting van de akkers, waardoor binnen afzienbare tijd landbouw onmogelijk dreigt te worden. Om het cultuurhistorische voedsellandschap toekomstbestendig te maken zijn fundamentele veranderingen nodig in het huidige landschappelijke systeem. Water, bodem, ecologie en landbouw moeten in een samenhangend systeem worden ondergebracht.

Het antwoord: Lieke Jildou de Jong heeft de Hollande Waterlinie als inspiratiebron genomen: “De forten van de linie zijn op strategische plekken gepositioneerd en zo ontworpen dat ze samenvallen met het omringende landschap. Samen met een reeks aan inlaten en sluisjes vormen de forten een fijnmazige verdedigingslinie die op grote schaal effect heeft, zonder het landschap aan te tasten. Dit principe heb ik ook toegepast in Noord Groningen. Een reeks relatief kleine ingrepen in het landschap, zogenoemde Zoetwater Erven, vormen samen een regionaal netwerk dat de strijd aangaat met verzilting en verdroging en biodiversiteit een positie teruggeeft in het landschap.

Zoetwatererven krijgen dezelfde opzet en formaat als een boerenerf, alleen worden ze niet bewoond. Ze dienen als ‘huisvesting’ van biodiversiteit en infiltreren overtollig regenwater uit de polder. Ze worden toegepast in onbewoonde polders die uitsluitend bestaan uit open akkers. Met de introductie van deze nieuwe erven zal het landschap er uitzien als een natuurlijke continuering van het achterliggende cultuurlandschap waarin dat open landschap wordt afgewisseld met fraaie boomsingels zoals rondom boerderijen.”